Verslag van het theatercollege van Geert Mak
25 oktober 2023, Schouwburg Amstelveen

Buiten regende het pijpenstelen maar binnen in het theater was het licht, warm en aangenaam. Een prachtige setting voor een theatercollege met auteur en historicus Geert Mak. Bij het grote publiek brak hij ruim dertig jaar geleden door met het boek De engel van Amsterdam. Daarna volgden bestsellers als Hoe God verdween uit Jorwerd (1996) De eeuw van mijn vader (1999) en Reizen zonder John (2012).

Geert Mak is Europa-deskundige bij uitstek. In 2004 verscheen In Europa, de neerslag van een reis die hij in opdracht van NRC Handelsblad, maakte door Europa. Het werd verkozen tot boek van het jaar. Meer dan 500.000 exemplaren gingen inmiddels over de toonbank en de rechten werden aan veertien landen verkocht. Drie jaar na het verschijnen van In Europa zond de VPRO 35 afleveringen uit van de gelijknamige documentairereeks. In de Nederlandse bibliotheken is het boek het meest uitgeleende boek.

In november 2019 verscheen zijn boek Grote Verwachtingen, het langverwachte vervolg op In Europa. In dit boek vertelt en duidt hij de recente geschiedenis van Europa zoals alleen hij dat kan. In 2021 verscheen een geactualiseerde editie. In 2017 kreeg Geert Mak uit handen van koningin Maxima de Prins Bernhard Cultuurfonds Prijs voor zijn gehele oeuvre. Mathijs van Nieuwkerk omschreef hem in DWDD als de beste geschiedenisleraar die je je kunt wensen.

Waar ging het mis in Europa?

In dit college vraagt Geert Mak zich dat openlijk af. Hij werd op een bijzonder enthousiaste en kundige manier geïntroduceerd door presentator en journalist Tim Wagemakers, die voor het Parool de lokale politiek in Amsterdam op de voet volgt.

Geert Mak opent met de zin: Het zijn barre tijden, het is een jammerlijke week. Het is goed om bij elkaar te zitten en dingen uit te wisselen en vooral niet boos te worden. Als de geschiedenis aan de deur klopt, is dat nooit goed nieuws, zei de Israëlische schrijver en historicus Yuval Harari in Nieuwsuur. Wat zijn de grote patronen? En in hoeverre zijn die te ontwaren? Hoe zou een historicus hier 30, 40 jaar later tegenaan kijken? Dat zijn lastige exercities, maar daardoor kun je de context beter begrijpen en vind je misschien een kleine draad richting de oplossingen. En ook weet je dan wat niet helpt.

In deze chaos van gebeurtenissen vielen een aantal ‘scheuren’ op de afgelopen weken. Bijvoorbeeld toen de minister van Buitenlandse Zaken van de Verenigde Staten, Antony Blinken, opeens geen gesprek kon krijgen en niet meer werd toegelaten tot bepaalde landen. En vervolgens werd de conferentie die Biden had georganiseerd, gecanceld. In Zuid-Afrika werden onze koning en koningin uitgefloten vanwege het slavernijverleden, er ontstond een relletje. Zomaar drie barstjes, die heel veel zeggen over het veranderende beeld van het westen en de rest van de wereld. Dit zijn gebeurtenissen die zich twintig jaar geleden nooit zouden hebben voorgedaan.

We leven in een ingewikkelde overgangsperiode. De westelijke hegemonie begint zijn vanzelfsprekendheid kwijt te raken, inclusief de bijbehorende waarden, ook op het terrein van democratie en rechtstaat. De virtuele wereld rukt op en we hebben geen enkel idee welke gevolgen dat zal krijgen. Bovendien zet de klimaatcrisis de sociale en maatschappelijke tegenstellingen steeds vaker op scherp. We zitten in een periode van paradigma-wisseling. De grondwaarden van samenlevingen beginnen te verschuiven. Alles wat we nu meemaken is een voorspel van een nieuwe tijd. Het wereldbeeld waarin we zijn opgegroeid is niet meer in overeenstemming met de realiteit.

Het gebrek aan toekomst en het verlangen naar nostalgie

Als één emotie het Europese continent in zijn greep heeft, dan is het nostalgie. Hele landen willen terug naar 1989 of 1968. Nostalgie wordt op dit moment overal als propaganda gebruikt, omdat we een gebrek aan toekomst hebben. Natuurlijk hebben we het over klimaat en nieuwe technieken, maar tegelijk is er een diepe, reactieve onderstroom en valt heel veel te verklaren uit het gebrek aan toekomst en het verlangen naar nostalgie. Denk bijvoorbeeld aan de Brexit. Een waanzinnige vergissing van de Britten. Die hele Brexit is gevoed door nostalgie, door het verlangen naar het oude Britse imperium. Eigenlijk wilde de Britten de Europese Unie vervangen door hun oude imperium en ze dachten dat ze met India, Australië en Canada weer dezelfde banden konden aanknopen als in 1948. Vergeet het maar, het werd een debacle. De hele ideologie achter de veroveringspoging van Poetin jegens Oekraïne, het is puur nostalgische ideologie, een nostalgie naar het verloren gegane, in werkelijkheid niet eens bestaand hebbende Russische imperium. Het orgel van nostalgie wordt hevig bespeeld.

De EU moet zich stevig herpakken, stevig reorganiseren. In Europa lijkt een grote onttakeling plaats te vinden. Zelfs over de Gaza-oorlog konden de ministers van Buitenlandse Zaken geen overeenstemming bereiken, zelfs niet over een simpele kreet als ‘Staakt het vuren’ of Een pauze in de vijandelijkheden’. De Unie is op dit moment verdeeld en er kan geen eenheid van besluitvorming plaatsvinden.

Het Europees Parlement ontwikkelt zich meer en meer als een stevige tegendemocratie. Je ziet manipulaties plaatsvinden waarbij je mond open valt. Zoals de goocheltrucs rond onze klimaatkampioen Wopke Hoekstra. Het gaat om politiek theater, om show. In Den Haag worden regelmatig discussies gevoerd over zaken die allang op Europees niveau worden beslist en ook daar horen te worden beslist. Het is een schijnvertoning. Bij een typisch Europees probleem, moet de discussie ook daar gevoerd worden. En niet in onze kleine Haagse carrousel.

Von der Leyen ging vorig weekend naar Israël, onverwacht, zonder enig overleg. Ze denkt dat ze de koningin is van Europa, maar dat is ze in dit geval echt niet. De Europese buitenlandse politiek valt onder de Europese Raad en onder het collectief van regeringsleiders. Ze is niet alleen bekwaam, maar ook behoorlijk ijdel. Ze sprak in Israël vol van emotie, en dat is begrijpelijk, maar dat is niet handig. Ze sprak haar onvoorwaardelijke solidariteit uit met Israël, zonder ook de andere kant van het verhaal te noemen. Nu is Europa één van de grootste handelspartners van Israël, maar ook de grootste humanitaire donor in de Palestijnse wereld en de Gazastrook. Kortom, Europa had in potentie een stevige tussenpositie, een stevige positie om te onderhandelen. Door dit ene bezoek van de eigenwijze Von der Leyen is dat in een klap kapot geslagen. Dat beeld blijft hangen. Zeker in de grote Arabische wereld: Oh Europa kunnen we ook afschrijven.

Amerika is in verval.

Het westen is nog steeds goed in allerlei zaken zoals kunstmatige intelligentie, maar Europa is aan het vergrijzen. Het westen wordt ingehaald door organisaties als de BRICS en de OPEC. Dat proces wordt aangestuurd door China en India en die zetten hun economische macht nu ook om in politieke macht.

Je ziet overal in de wankele wereldorde scheuren ontstaan. Die kunnen misschien wel weer dicht gekit worden, maar ze kunnen ook escaleren in zeer gevaarlijke brandhaarden. Het is een riskante tijd. Daarin is een partij als Hamas zeer effectief en geraffineerd. Er bleek een orde te ontstaan, een grote deal tussen de VS, Saudi-Arabië en Israël. VS zou Saudi-Arabië wapens leveren en Saudi-Arabië heeft heel veel geld en olie, maar heeft niet de technische knowhow om een hightech land te worden en dat willen ze wel heel graag. Die knowhow is wel in Israël. Dat was de basis voor een hele fundamentele deal, daarmee hoopte Biden een toenemende stabiliteit en vrede in het Midden-Oosten te scheppen. Door de aanval van Hamas is dat ernstig verstoord. Hamas wist precies hoe Israël zou reageren. Ze kennen hun eeuwige tegenstander door en door. Ze wisten dat Israël ging reageren met bombardementen en allerlei andere gruwelijkheden en dat hebben ze precies ingecalculeerd omdat Hamas de Arabische massa’s weet te bereiken op die manier. De Arabische verontwaardiging maakt vervolgens dat de komende jaren elke deal met Israël, zeker de deal tussen Saudi-Arabië en Israël, vergeten kan worden. Hamas is zeldzaam kwaadaardig en zeldzaam effectief.

Lichtpuntje

Dat is er ook! De glimlach van de nieuwslezers van de enige overgebleven onafhankelijke televisiezender in Polen. Een glimlach die ze niet van hun bek konden krijgen. Ineens bleek de oppositie gewonnen te hebben en kantelt het systeem. Polen lag op allerlei manieren dwars maar nu is er weer beweging op allerlei Europese fronten: op het gebied van migratie, klimaatverandering, rechtstaat. Nu kan er heel veel veranderd worden en schijnt er een democratische zon. Daar moeten we ons door laten inspireren. Het gaat om de basiswaarden van democratie, om gelijkwaardigheid van mensen, een systeem van vreedzame machtswisseling, de vrijheid van meningsuiting, het erkennen van twijfel, respect voor de waarheid ook al is die pijnlijk. Het is een strijd voor iedereen. We moeten het interne gevecht durven voeren, en zo nu en dan terugdenken aan die Poolse nieuwslezers met hun brede grijns.

Geert Mak verruilt nu het katheder voor een stoel en Tim Wagemakers stelt hem een aantal vragen.

Von der Leyen had beter moeten nadenken over wat ze doet. Uiteindelijk is het allemaal mooi wat ze zegt, maar Israël en de Palestijnen hebben veel meer aan mensen die eventueel ertussen kunnen springen, die een uitweg zoeken. Zo’n positie moet je nooit weggeven.

Geert Mak werkt op dit moment aan een boek over generaal Theodore Roosevelt.
Roosevelt vroeg zich af: Zouden de Joden in Palestina hun eigen staat mogen stichten? Abdoel Aziz al Saoed, de stichter van Saudi-Arabië, zei: Jullie hebben nu helemaal van Duitsland gewonnen. Wij hebben niets met dit probleem te maken, het is onze zaak niet. Reserveer een stuk van Duitsland, Beieren bijvoorbeeld, voor de Joodse staat. Natuurlijk had de oude woestijnvorst gelijk. Wij hebben onze schuld voor de holocaust voor een gedeelte weggeschoven naar Palestina, naar mensen die geen barst te maken hebben met de holocaust. De Duitsers waren hypocriet, het probleem is immers in Duitsland begonnen. Als jullie werkelijk voor Israël staan, neem dan ook een deel van de verantwoordelijk voor het ontwikkelen van een levenskrachtig Israël. Dit Israël is op lange termijn niet levensvatbaar. Help de oppositie in Israël om een ander Israël te vormen, volgens de idealen van Israël.

We gaan van conflict naar conflict. Eerst Oekraïne, nu Israël/Palestina.
Daarom zijn de Verenigde Naties opgericht, juist om dit soort problemen te kanaliseren. Daar komen vaak deals uit voort, daar komt rust vandaan. Je hebt internationale rechtsregels en daar moet je je aan houden. En als je je daar zelf niet aan houdt, dan zal een ander zich er ook niet aan houden. Veel landen die buiten het conflict staan, zeggen: hey Europeanen, jullie waren zo boos toen Poetin de Oekraïne aanviel, waar is nu jullie protest? Het is een soortgelijke situatie. Toen Poetin Oekraïne binnenviel, werd er schande van geroepen. Dat was tegen alle regels. En Amerika had precies hetzelfde gedaan in de Irakese oorlog. Ook zomaar ’s nachts het land binnengevallen. Dus als je rechtsregels internationaal schendt, dan komt dat als een boemerang terug.

Na de pauze waren bezoekers in de gelegenheid om vragen te stellen.

Wat verwacht u van de rol van China en Rusland over een jaar of twintig? Dat is een toekomstvraag, daar ga ik als historicus geheid de mist mee in. Een paar jaar geleden dachten we dat de economie van China de belangrijkste economie zou worden, maar de economie van China hapert meer en meer. Er zitten grote weeffouten in het systeem.
Geert Mak is niet optimistisch over Rusland. Rusland is een imperium in verval. We maken nu de stuiptrekkingen mee. Wij dachten in onze onnozelheid dat het Sovjetimperium vrij geruisloos ten onder was gegaan, maar de oude draak zwaait nog geweldig met zijn staart. Ze bakken weinig van de oorlog, er zit geen dynamiek in het land. De kans is groot dat de oorlog op een soort verloren situatie uitloopt, geen partij kan echt winnen. Het zal als een loden last blijven hangen aan de Oekraïne en aan Rusland. Rusland komt er geen stap verder mee. Oekraïne probeert van de nood een deugd te maken. Het wordt een land waar vooral wapens worden geproduceerd. Noodgedwongen zijn ze daar verrekte goed in geworden.

Iedereen kijkt tegenwoordig graag terug en heeft nostalgische gedachtes. In hoeverre wordt dat veroorzaakt door de afbraak van de verzorgingsstaat? U slaat de spijker op zijn kop. Geert reisde jaren door Europa en ogenschijnlijk zag het er goed uit in Oost-Europa. Het werd modern en nieuw. Maar op het platteland zag je achteruitgang. Als je je mond niet opentrok en je verzette je niet tegen het regime, dan had je een prima leven. Je kon niet zo goed aan een auto komen, maar er was prima kinderopvang, maaltijden, de gezondheidszorg was puik, iedereen kon naar de universiteit wanneer je daar geschikt voor was. Veel mensen schrokken zich lam toen de hardheid van het westerse systeem gedwongen op hen neerdaalde en alle voorzieningen waren verdwenen. Voor een bepaalde bevolkingsgroep was er flinke achteruitgang, die hebben het heel zwaar gehad, zeker in de jaren negentig. Het westen was in de jaren negentig volledig blind voor de zorgen van de Oost-Europeanen. De omhelzing van het westen heeft ze ook veel pijn gedaan.

Poetin jaagt vooral een droom na. Denkt u niet dat Poetin een buitengewoon slim mens is, die als hij zijn rijk wil uitbreiden naar het westen, Oekraïne als een gemakkelijke en aantrekkelijke prooi zag. Alle andere landen zaten immers in de EU en een aanval van Poetin op een van die landen zou een grote reactie tot gevolg hebben. Mijn idee is dat Poetin de veerkracht en de vastberadenheid van de EU en de NAVO probeert uit te testen. Wat is uw mening? (De vragensteller gooit vervolgens de Catchbox hard vanaf het balkon naar beneden). Dat is een hele scherpe analyse. Het effect was echter averechts. Zijn inlichtingendiensten vertelden steeds wat hij wilde horen. En ze vertelden niet wat er aan de hand was. Ze dachten dat de Oekraïne als een appeltje in zijn schoot zou rollen, maar het tegendeel bleek waar. Een hele foute inschatting. Finland en Zweden wilden direct lid worden van de NAVO. De EU besefte dat het ook een defensie-unie moest zijn. Het hele continent was in een klap wakker geschud. Het continent zal niet meer in slaap vallen. Poetin bereikte dus precies het omgekeerde wat hij wilde bereiken. Het plan was misschien wel slim maar hij heeft de situatie verkeerd ingeschat.

In Europa is enorm bezuinigd op defensie, dat wordt nu ingelopen. Dat is een forse economische inspanning. De legers moeten weer op een normaal peil gebracht worden. Ik ben geen ijzervreter, maar was wel verbijsterd over de cijfers. We hadden bijna geen legers meer. En Europa is een buitengewoon smakelijk hapje op de wereldkaart. Je moet je wel kunnen verdedigen. Dat wordt verder aangejaagd doordat onze oude paraplu waar we altijd onder schuilden, decennialang, de VS, instabiel en onzeker geworden is. Voor de VS is Oekraïne een marginaal probleem. Voor Europa is het vooral een probleem van veiligheid, rust en stabiliteit. De belangen zijn verschillend, maar voorlopig trekken we gezamenlijk op en dat is noodzakelijk.

Bestaanszekerheid is thema bij de verkiezingen, mensen grijpen het liefst terug naar vroeger. Denkt u dat we teruggaan naar de bestaanszekerheid die er ooit was? Bestaanszekerheid was er vroeger niet voor iedereen. In de jaren vijftig was Nederland een behoorlijk arm land. Het is totaal uit de hand gelopen op allerlei fronten. Nederland is het land, na Amerika, met de grootste inkomensongelijkheid ter wereld. Het klinkt bizar, maar als je kijkt naar het aantal miljardairs en miljonairs tegenover mensen die bijna niets hebben, dat zijn verhoudingen die de samenleving uit balans brengen. Dat roept steeds meer rancune en wrok op. Dat veel partijen bestaanszekerheid als thema hoog op de agenda hebben, is geen kwestie van nostalgie, maar belangrijk voor het voortbestaan van het land. De partij van Omzigt, Nieuw Sociaal Contract, is letterlijk een vertaling van The New Deal. Het is een poging om het sociale contract tussen burger en overheid te herstellen. Dat maakt zijn partij heel erg interessant en je ziet hoeveel mensen daarnaar snakken. Bij heel veel partijen is het deksel van de pot gevlogen. Er is openheid en uitwisseling en nu zie je nieuwe ideeën in de programma’s. Na de situatie in Polen is dit zeker ook een lichtpunt!

Hoe groot is het risico dat de wapens straks door Oekraïne ongebreideld ingezet gaan worden? Dat is het duivelse dilemma, de vraag: hoever gaan we? Nu gaat het goed, er ontwikkelt zich een nieuw soort land, minder corrupt waarschijnlijk, maar het is een risico. Ik denk wel dat een oorlog als deze voor een land en een volk een diepgaande traumatische ervaring is. Dat brengt een gevoel van saamhorigheid. Naast allerlei ellende en trauma’s, brengt het ook vaak stabiliteit. Laten we er het beste van hopen.

We hebben veel ervaring met snelle toetredingen, met name in 2005, toen er tien nieuwe landen bijkwamen. Bij een aantal landen is dat buitengewoon goed gegaan, andere landen zijn bijna anti-Europees geworden, Hongarije met Orbán voorop. Europa is door al die verdeeldheid nog altijd niet in staat gebleken om condities te scheppen waarmee je landen in toom kunt houden en er eventueel uit kunt mikken. Hoewel dat ook allerlei geopolitieke gevolgen heeft, want in dat gat springt onmiddellijk een ander land. Als je Hongarije eruit gooit, springt Rusland direct in dat gat. Wat Orbán betreft, een heleboel ellende had voorkomen kunnen worden. Door al die Europese subsidies krijg je nu een regime, dat nota bene vooral door Europees geld is gesubsidieerd, dat vervolgens Europa gaat beschieten en bestrijden. Een krankzinnige situatie, dat moet gestopt worden. Nu Hongarije echt alleen staat, kan er weer meer beweging komen.

In hoeverre is Europa voor de burger en in hoeverre kan Europa er meer voor de burger zijn? U raakt de kern. Wat de Nederlandse overheid betreft, het grootste probleem is de incompetentie. De overheid functioneerde niet meer (zie de toeslagenaffaire). Dat heeft voor een deel te maken met het management van de overheid. De top van de ministeries worden gerekruteerd uit de Algemene Bestuursdienst. De bedoeling is dat je niet langer dan zeven jaar (in de praktijk vier jaar) ergens zit. Als dat een kwart eeuw zo functioneert krijg je toppen van departementen die de inhoud niet meer kennen. Met catastrofale gevolgen. Mensen hebben geen ervaring meer met het verleden. Goede organisaties hebben een geheugen. In veel sectoren is het geheugen verdwenen. Heel veel knowhow is weggevloeid door deze cultuur.

Na afloop van het college signeerde Geert Mak zijn boeken in de lobby van de schouwburg

De foto’s zijn gemaakt door Thomas Kessens Photography