Verslag van het theatercollege van Geert Mak in het Parkstad Limburg Theater, Heerlen

Buiten was het bar koud, maar binnen in het theater was het licht, warm en aangenaam. De zaal was uitverkocht. Een prachtige setting voor een theatercollege met auteur en historicus Geert Mak. Bij het grote publiek brak hij ruim dertig jaar geleden door met het boek De engel van Amsterdam. Daarna volgden bestsellers als Hoe God verdween uit Jorwerd (1996) De eeuw van mijn vader (1999) en Reizen zonder John (2012).

Geert Mak is Europa-deskundige bij uitstek. In 2004 verscheen In Europa, de neerslag van een reis die hij in opdracht van NRC Handelsblad, maakte door Europa. Het werd verkozen tot boek van het jaar. Meer dan 500.000 exemplaren gingen inmiddels over de toonbank en de rechten werden aan veertien landen verkocht. Drie jaar na het verschijnen van In Europa zond de VPRO 35 afleveringen uit van de gelijknamige documentaire-reeks. In de Nederlandse bibliotheken is het boek het meest uitgeleende boek.

In november 2019 verscheen zijn boek Grote Verwachtingen, het langverwachte vervolg op In Europa. In dit boek vertelt en duidt hij de recente geschiedenis van Europa zoals alleen hij dat kan. In 2021 verscheen een geactualiseerde editie. In 2017 kreeg Geert Mak uit handen van koningin Maxima de Prins Bernhard Cultuurfonds Prijs voor zijn gehele oeuvre. Mathijs van Nieuwkerk omschreef hem in DWDD als de beste geschiedenisleraar die je je kunt wensen.

Waar ging het mis in Europa?
In dit college vraagt Geert Mak zich dat openlijk af. Hij werd op een bijzonder enthousiaste en kundige manier geïntroduceerd door presentator en journalist Tim Wagemakers, die voor het Parool de lokale politiek in Amsterdam op de voet volgt.

We leven in een moeilijke tijd, een turbulente tijd maar ook een ingewikkelde overgangsperiode. De eeuwenoude westelijke hegemonie, de overmacht van het westen over de rest van de wereld, die zeker de afgelopen twee, drie eeuwen de wereldpolitiek heeft bepaald, begint nu snel zijn vanzelfsprekendheid kwijt te raken. Inclusief de bijbehorende waarden. De virtuele wereld rukt op en we hebben nog geen idee welke gevolgen dat zal krijgen. De beginnende klimaatcrisis zet de maatschappelijke en sociale tegenstellingen steeds vaker op scherp. Politiek en maatschappelijk en misschien ook wel technisch, is deze periode te vergelijken met het begin van de 16e eeuw. Dat was de periode waarin de boekdrukkunst zich enorm begon te ontwikkelen, het gewone publiek begon massaal te lezen en tegelijkertijd werden er op allerlei terreinen ontdekkingen gedaan. De wereld werd ‘ontdekt’. Tegelijk begon daardoor de Middeleeuwse goddelijke orde enorm te verschuiven. We zijn in eenzelfde periode van paradigma-wisseling beland. Burgers en kooplieden van Wittenburg in 1517, die toen met enige verbazing toekeken hoe een monnik een hele reeks stellingen op de kerkdeur spijkerde, dat zijn wij nu! Wij zien ook van alles gebeuren en snappen eigenlijk ook niet wat er aan de hand is, maar we hebben wel een gevoel dat wat we meemaken wellicht het voorspel is van een nieuwe trend. Het wereldbeeld waarmee iedereen van boven de 30-35 is opgevoed en opgegroeid, is nu al totaal niet meer in overeenstemming met de realiteit. Dat roept in toenemende mate gevoelens op van verontrusting en vooral van verlies.

Als een emotie het Europese continent in zijn greep heeft, dan is het nostalgie. Het boek Schuilplaats voor andere tijden door Georgi Gospodinov legt precies de vinger op de zere plek. Het boek eindigt met een gigantische Europese orgie aan nostalgie. Alle landen terug geslingerd naar hun eigen lievelingstijd. Nostalgie wordt als propaganda gebruikt, omdat we een gebrek aan toekomst hebben. De Brexit is geboren uit nostalgie. Het was niet alleen het losmaken van de Britten van Europa, het was het opnieuw omarmen van het Britse imperium, terug naar vroeger. Dat heeft totaal niet gewerkt, in India, Australië en Canada zaten ze echt niet te wachten op de Britten. De Oekraïense oorlog is deels geboren uit nostalgie naar het oude Sovjet-imperium. In Polen, de PiS partij is weer helemaal terug, het oude Polen is zwaar religieus. Hongarije, Orbán, idem dito. En ook de uitslag van de Nederlandse verkiezingen toont aan dat we een sterke behoefte hebben om alles weer terug te brengen naar normaal, naar vroeger. Het is ook een reactie op de structuurloosheid van de Nederlandse politiek en van het Nederlands bestuur. Ik denk dat we dat te veel onderschatten. Bestuurlijk zijn er grote problemen, er worden grote fouten gemaakt, er wordt wanbeleid gevoerd in vele sectoren. Dat nu een derde van de vijftienjarigen niet goed kan lezen, niet zo dat ze goed kunnen functioneren in de samenleving, dat zou elke onderwijsminister en elke politicus en elk schoolbestuur zich moeten aantrekken. Dat zou boven hun bed gespijkerd moeten worden en vijf keer per nacht zouden ze wakker gemaakt moeten worden om daaraan herinnerd te worden. Het is een godsgeklaagd schandaal in een van de rijkste landen van de wereld. Dat is niet alleen politiek, dat is wanbeleid.

Heimwee, dat is nostalgie, betekent ook: je niet thuis voelen in deze tijd. De verleiding om te vluchten in oude veiligheden en pseudozekerheden is immens. We leven in historische tijden en dat kan zeer beangstigend zijn. Oude angsten steken opnieuw de kop op, al zijn we heel goed in het wegkijken. Kernwoord is ‘grip’. Mensen raken hun houvast op het bestaan kwijt. Een echo van de Brexit. De slogan was toen ‘We take back control’. De Britten hadden niet het gevoel dat ze het land in hun hand hadden, het glipte tussen de vingers weg. In Duitsland wordt gesproken van ‘Kontrolverlust’. Twee jaar geleden kregen bij ons de boeren te horen dat hun bedrijf op losse schroeven stond. Dat roept natuurlijk hevige reacties op, mensen raken hun grip op hun bestaan kwijt. Mensen gaan heel snel op zoek naar nieuwe grip, pseudogrip. Migratie was niet het grootste probleem, de kern was dat er jarenlang een slecht beleid op volkshuisvesting was gevoerd. Migranten hebben weinig te maken met dat probleem, maar dat maken we ons maar al te graag wijs. Pseudogrip zijn ook de complottheorieën die overal ontluiken. Het idee van geen grip is beangstigender dan grip door slechterikken. En nostalgie is ook een manier om weer grip te krijgen.

Op dit moment schrijft Geert Mak een boek over Amerika in de jaren dertig en veertig. Over President Roosevelt en zijn fantastische vrouw Eleanor, ook een heel moeilijk mens hoor trouwens. Over de beslissingen die daar genomen zijn, vaak door een hele kleine kring mensen, die van vitaal belang waren voor het verloop van de oorlog, maar ook voor het Europa na de oorlog, en voor ons en onze kinderen. Het werken aan dit boek is een klus die veel vreugde geeft, maar is ook beklemmend. Wat ik meemaak in het schrijfproces over de jaren dertig, begin veertig, lijkt over te vloeien in de politieke werkelijkheid. Die blindheid van Nederland bij de verkiezingen, waarbij je merkt dat er bijna geen politicus praat over het buitenland. In Europa worden enorme beslissingen genomen de komende jaren. Het vetorecht moet worden afgeschaft, met die constructie valt niet meer te werken. Ik hoor er in de debatten helemaal niets over. Politici zien totaal niet wat er over de grenzen gebeurt, ze voelen geen urgentie. Ik kom meer tegen bij het schrijven van het boek. Zo lijken gevaarlijke tijden meer dan ons lief is op eerdere gevaarlijke tijden. Maar er zijn ook grote verschillen. In de jaren dertig waren de Nazi’s de tegenstander van democratieën. Een hele gevaarlijke vijand, die uitstekend georganiseerd was, die een modern leger aan het opbouwen was, met een hele gemotiveerde en goed opgeleide bevolking, dat was een hele krachtige natie. Rusland is een heel ander geval. Een imperium in verval, maar wel met enorme reserves, een enorm achterland en een bevolking die pas heel langzaam in beweging komt als het om revoluties gaat. Het is ook een ander soort conflict. Media, nepnieuws en internet spelen een belangrijke rol. Onze situatie lijkt meer op de boekdrukkunstsituatie uit de 16e eeuw. Er zijn veel meer en betere internationale organisaties dan in de jaren dertig. We hebben in het westen in heel veel dingen de toon gezet de afgelopen decennia: in muziek, vormgeving, theater, films. Maar het allerbelangrijkste exportproduct, vrijheid, vrije democratie, is mondiaal nooit echt goed van de grond gekomen. En nu dreigen ook veel veiligheidscontructies, die zo moeizaam zijn opgebouwd na 1945 in rap tempo uiteen te vallen. Dat maakt de situatie er niet rustgevender op. Binnen de Europese Unie zijn grote spanningen ontstaan. Regeringsleiders waren niet eens in staat om tot een duidelijke, gezamenlijke verklaring te komen over een staakt het vuren in de Gazastrook. Dat is heel veelzeggend, het raakt de normen en waarden van de unie. Europa ondermijnt zichzelf. De instituties worden ondermijnd door het ‘nationale individualisme’, landen worden ondermijnd door individualisme. Lobbies van grote ondernemingen hebben te veel invloed.

Harari zegt: We moeten in Israel een innerlijke strijd voeren. We hebben een strijd met Hamas in Gaza, maar we moeten ook een strijd voeren om de democratie voor ons land. Dat geldt op een bepaalde manier ook voor de EU en voor ons eigen land. Europa is een grootmacht, tegen wil en dank. Een grootmacht die zich er niet zo van bewust is en die niet de ervaring heeft van een grootmacht. Je zag het aan Ursula von der Leyen die gelijk na het uitbreken van de Gaza-oorlog haar hoofd liet zien in Israël, iedereen omhelsde en zogenaamd namens de EU Israël voor 300% steunde zonder verder enige kanttekening te plaatsen. Dat maakte in de rest van de wereld een verpletterende indruk. Daardoor liet ze zien aan de rest van de wereld dat Europa vierkant achter Israël staat, maar ook achter de regering van Netanyahu en de manier waarop hij deze oorlog aanpakt. Von der Leyen mag dat niet doen, dat is haar positie niet, dat is iets van de Europese Raad. Die boodschap is desastreus. Europa, gek genoeg, had een uitstekende tussenpositie om eventueel mee te kunnen onderhandelen. Met dat ene optreden gooide ze dat in een knal overhoop. Europa is dus een grootmacht met weinig ervaring dat niet beseft wat die gebaren kunnen doen.

We hebben zolang geleefd onder de paraplu van de Amerikanen. Niet alleen de militaire paraplu maar ook stippelden de Amerikanen vaak de politiek uit voor Europa. Dat is heel snel aan het veranderen. Amerika is niet meer de stabiele, trouwe oom waar je op kunt bouwen maar Amerika is instabieler geworden. Amerika is steeds meer gericht op de Pacific en steeds minder op de Atlantische Oceaan. Voor Amerika is Oekraïne een marginaal conflict, daar gaan ze niet eeuwig alle energie in steken, vanuit de andere kant van de wereld. Dit is een Europese zaak. Dat eist van ons in Europa dat we over onze eigen schaduw heen springen en dat we op volle kracht aandacht geven en onze energie steken in Europese kwesties. En niet alleen in de hertelling van de stemmen in Tilburg.

Je ziet het aan kleine dingen. Er wordt een conferentie gehouden met Arabische landen in Jordanië, Biden vliegt speciaal naar het Midden-Oosten en Biden wordt gewoon afgezegd. Biden staat figuurlijk voor een dichte deur, dat is ongekend voor een Amerikaanse President. Dan zie je opeens het machtsverlies en het verlies aan gezag. Maar ook zo’n relletje met ons Koninklijk paar in Zuid-Afrika. Mensen willen dat het slavernijverleden veel duidelijker naar voren komt, men wil dat de koning zich duidelijker had uitgesproken. Zulke dingen waren een paar jaar geleden ondenkbaar. Je ziet de suprematie van het Westen wegvallen. Misschien is dit wel het einde van de oude orde.

In deze strijd zie je Israël finaal in de val lopen van de Hamasstrijders. Hoe gruwelijk het ook is, dat hadden ze ingecalculeerd, ze kennen Israël, ze weten wat Israël doet, ze hebben de hele Arabische massa’s voor zich gewonnen. Het is weerzinwekkend, het is de andere kant van het verhaal.

Ook nu gaat het in steeds meer landen, ook in Nederland, om de overleving van de basiswaarden van de democratie, de gelijkwaardigheid van ieder mens, het systeem van vreedzame machtswisseling, de vrijheid van ieders meningsuiting, en erkennen van twijfel, respect voor de waarheid, ook al is die pijnlijk. En aan de frontlinie zitten de stoere helden van nu: de rechters, diplomaten, de politici en bestuurders, die omwille van hun democratische principes hoon, bedreigingen en virtuele mishandelingen moeten trotseren. En niet te vergeten, de duizenden integere verslaggevers en journalisten die met grote moed en volharding dat integere waarheidsbegrip blijven verdedigen.

We zeggen vaak tegen elkaar, om elkaar op te beuren, de soep wordt niet zo heet gegeten. De soep wordt helaas wel heet gegeten, de soep wordt gloeiend heet gegeten. Strijdende burgers, dat moeten we zijn en blijven. Dat is onze plicht en onze hoop.

Geert Mak verruilt nu het katheder voor een stoel en Tim Wagemakers stelt hem een aantal vragen.

Nederland is een klein land in Europa. Wij doen toch wat de grote machten doen in Europa. Dat is absoluut niet waar. In alle buitenlandse media is veel aandacht voor Nederland. In Brussel speelt Nederland ver boven zijn feitelijke gewicht. Nederland is een stuk zwaarder dan wij denken, het is een zeer geavanceerd land met een hele sterke economie. De grootste van de kleintjes, economisch gezien. Mark Rutte is een belangrijke speler geworden. We hebben geen goede Europese diplomaten. Mocht Wilders minister-president worden, dan gaan er heel veel deuren dicht in Europa. Engeland is weggevallen, nu speelt Nederland een hele eigen rol tussen Frankrijk en Duitsland.

Let op wat in Europa gebeurt, want dat gaat enorme consequenties voor ons krijgen. Ook als we zeggen: we willen geen vetorecht, we hebben er geen zin meer in, we trekken ons terug. Dan worden we onderdeel van een stuurloze supermacht, die een belangrijke positie in de wereld inneemt maar geen koers meer kan houden. Dan worden wij ook een imperium in verval. Europa behoort met Amerika tot de populairste bestemmingen, het is een zeldzaam begeerd deel van de wereld. Dat is niet voor niets, dat kan eindigen.

Zie je ook positieve dingen? We hebben een troost. Ik denk dat Wilders ook zelf niet graag minister-president wil worden. Hij is geen Marine Le Pen. Die heeft een stevige organisatie achter zich, een gewortelde oude organisatie, met een kader, bijeenkomsten, trainingen, noem maar op. Bij de PVV is dat nauwelijks aanwezig.

Na de pauze waren bezoekers in de gelegenheid om vragen te stellen. Hier volgen de highlights.

Wanneer is uw nieuw boek over president Roosevelt klaar? Je kunt het vergelijken met een bergtocht. Als ik heel veel geluk heb, ben ik ergens in het najaar in het café beland, het einde van de tocht. Maar het kan best een half jaar langer duren. Misschien moet ik meer research doen, met dit soort boeken is het heel moeilijk te plannen.

Hoe ziet uw schrijfplek eruit? Ik kan op heel veel plekken schrijven, hoor. Het leeuwendeel doe ik in Friesland, maar deze winter zitten we grotendeels in Amsterdam. Ik begin om een uur of tien en om een uur of zes, half zeven is het wel voorbij. Met een flinke pauze ertussen, dan gaan mijn vrouw en ik een stuk lopen door Friesland of door de stad. Je wordt wel vaak ‘gestoord’ door dees en gene, interviews en dergelijke en dat wil ik ook wel doen, omdat je je gedachten wilt delen. Na deze week moet ik mijn balans weer hervinden.

Mijn Turkse vriendin leest een boek over De Brug, hoe bent u ertoe gekomen om een boek te schrijven over een brug in Instanbul? Puur omdat ik er was. Voor mijn Europa-reis moest ik er zijn. Ik zag al die mensen hengelen bij de Galata-brug en dacht: daar zit een verhaal in. Toen vroegen ze mij het boekenweek-geschenk te schrijven en vervolgens dacht ik: Bingo! De brug. Die hengelaars bleken vaak saaie mannen, die uit huis wilde zijn. De hele brug zelf, de economie van de brug en al die theeverkopers en zakkenrollers…De brug bleek een wereld te zijn. Ik ben er een keer of vijf geweest en het bleek een reisverhaal te zijn over de brug van 420 meter lengte. Het bleek een doorsnede van Turkije, een heel fijn project.

Ziet u de hervorming van het vetorecht echt gebeuren? Als het niet gebeurt, dan is het project Europa ten dode opgeschreven. Binnenkort komt een deel van de Balkan erbij, Oekraïne natuurlijk, Moldavië, Europa met 37 lidstaten. Als je wilt beslissen in welk restaurant je wilt eten, dan lukt je dat niet met z’n 37-en. Dat wordt een onmogelijke constructie. Bovendien moet je als grootmacht heel snel kunnen reageren, dan kun je niet over alles vergaderen, dat moet je posities delegeren en dan moet je kleinere clubs hebben die het stuur in handen hebben. Dan moet je elkaar maar vertrouwen. Het is een kwestie van ontwikkeling en naar elkaar toe groeien. Ik hoop dat het op tijd gebeurt.

Hongarije valt zo uit de boot. Dat is een probleemland aan het worden, terwijl het centrale macht heeft binnen de Europese Unie. We mogen daar zo langzamerhand wel vraagtekens bij stellen. De EU is totaal niet flexibel en heeft heel weinig oog voor de grote verschillen tussen de landen. Dat zag je heel erg in de eurocrisis, Zuid-Europese landen hebben een totaal andere economie en ook economische normen, ook ten aanzien van schulden, dan Noord-Europese landen. Het was niet alleen een financiële clash, het was ook een culturele clash. Als je elkaar wat meer ruimte laat, dan is het systeem veel steviger en gezonder, omdat het de realiteit weerspiegelt. Griekenland is niet Nederland. Denemarken is niet Italië, dat moet je onder ogen zien.

U bent erg sceptisch over een regering met Geert Wilders aan de macht. Wat als u ongelijk hebt? De PVV is een boom zonder wortels. Dan moet u de geschiedenis van de PVV maar nakijken. Ex-PVV-ers zeggen dit ook allemaal, het is geen goede organisatie, het is een eenmanspartij. Je moet een stevige organisatie hebben, van beneden af. Iedere partij moet een proces meemaken, de partij is niet gerijpt. Als ik ongelijk heb, zal ik dat onmiddellijk erkennen, maar dan heeft er een totaal mirakel plaats gevonden.

Hoe kijkt u aan tegen de invloed van de opkomende macht China en Europa? China ziet zichzelf niet als een opkomende macht. China is een macht die bezig is haar eigen kracht te herstellen en heeft dat voor een groot gedeelte al gedaan. Europa zit in een soort tussenpositie en de EU wil die ook behouden. Europa moet een eigen lijn ontwikkelen. Amerikanen hebben de neiging om China te zien als een veroverende macht. Dan vergis je je in China. China wil niet zozeer veroveren, het wil wel een heel machtig land zijn. Ze willen hun grondstoffen in eigen hand hebben, dat is de kern van de Chinese politiek. Ze willen Taiwan, dat is niet zozeer een verovering, maar meer een correctie. Ze willen hun voorraden en grondstoffen voor een bloeiend land veiligstellen, in die zin willen ze het sterkste land ter wereld worden. Het is belangrijk dat Europa zich goed organiseert als grootmacht. Anders zijn we, zoals de Vlamingen zeggen, een vogeltje voor de kat. En die kat kan ook China zijn.

Hoe ziet u de rol van Poetin in Nederland? Je hebt partijen zoals FvD en de PVV, die Poetin zeer sympathiek zijn. Het gedachtengoed van Poetin, zoals het denken in een groot Russisch rijk, het denken in bepaalde waardesystemen, dat loop aardig parallel met het gedachtengoed in deze kringen. Het is niet alleen opportuniteit. Het populistisch-sterk-rechts in Europa heeft uit zichzelf al banden met het Poetinisme. Daarentegen heeft Poetin veel credits verspeeld in West-Europa. De anti-Poetin en anti-Rusland houding in het westen wordt lang niet altijd gedeeld in de rest van de wereld. In Europa heeft Poetin een hele sterke aanhanger, dat is Orbán. En der Serviërs zijn ook behoorlijk pro-Rusland. Orbán zal zich komende week enorm verzetten tegen maatregelen om Oekraïne verder te steunen en om Oekraïne lid te maken van de EU, daar is hij faliekant op tegen.

Wat is een eerste stap naar verbetering van de leesvaardigheid in Nederland? Ik denk dat er heel snel ingegrepen moeten worden, want het loopt heel snel uit de klauw. De cijfers worden steeds onrustbarender. Waar mensen uit het onderwijs schuimbekkend gek van worden, is het bestuur. De managementlaag heeft zich er langzamerhand hand ingeklaut, extra geld voor het onderwijs blijft daar voor een groot gedeelte in hangen. Er is een enorme korst aan management ontstaan, de laatste 20, 30 jaar. Dat zie je in andere sectoren ook wel, zorg bijvoorbeeld, in het onderwijs is dat extreem. Typerend is, en ik word er pisnijdig over, dat ze alsmaar wisselen van functies, elke vier, vijf jaar en ook heel kenmerkend is: ze praten er veel over, maar hebben geen idee van de inhoud. Ik maak dat mee met mijn buren. Wat hebben zij hard gewerkt in coronatijd, om die klassen overeind te houden en de besturen hadden geen idee. Ze strijken wel een flink deel van het budget op. Als het mij vergund is om één jaar minister van onderwijs te zijn, dat zou ik dit grondig gaan uitroken. Ik heb daar geen andere woorden voor (applaus). Er zitten ook hele goede managers tussen hoor, mensen die het wel goed kunnen, die vaak zelf uit het veld komen, die weten heel goed wat er speelt. Mensen in de klassen zeggen vaak: dit werkt niet, dit kan niet, ieder jaar nieuwe lesmethoden. Mensen voor de klas werden helemaal gek. Dit bedenk je alleen maar als je in een studeerkamer zit of in een ministerie. Breek me de bek niet open.

Ik wil nog een ding zeggen, ik heb me kwaad gemaakt. Met welke gemoedstoestand moeten wij deze tijd tegemoet treden? Welke houding moet je aannemen in deze tijd? Ik denk dat je met iedereen moet blijven praten, zelfs met schoolbesturen. In het verleden hebben heel veel mensen, volkeren en steden hele zware tijden doorstaan. De Grieken in de oudheid zeker ook, zij vonden een oplossing in de tragedie. Het erkennen dat je door het noodlot getroffen kan worden. Je kunt daar je weg in vinden, je kunt jezelf minder belangrijk vinden, je kunt op een bepaalde manier met je woede omgaan. In het tragische moet je ook het komische zien. Bedenk dat onze voorouders ook door enorme ellende heen zijn gegaan en ook een manier vonden om daar mee om te gaan. Soms vonden ze troost in de bijbel, soms bij filosofen, soms in de tragedie, het verhaal zoals zich dat voltrekt, en ook hoe de hoofdrolspelers met de moed der wanhoop, maar vooral met moed, en met karakter en met durf en vooral met menselijkheid er toch mee om bleven gaan. Dat moeten we ons aanleren, dat we de klassieken weer eens lezen, dat we bedenken hoe in het verleden mensen ermee om gingen. Klassieke literatuur, lees het. Toneelspel, lees het. En klassieke films, bekijk ze. Daar vind je wortels en daar vind je steun en troost.